რელიგიების როლი საერთაშორისო ურთიერთობებში - ნეოოტომანიზმი და რეისლამიზაცია სეკულარულ სახელმწიფოში

ავტორები:

ანა მამალაძე

ანი კვირიკაშვილი

 შესავალი

რა როლი აქვს რელიგიას ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში? აქტიურად ერევა იგი საჯარო პოლიტიკაში და უნდა ერეოდეს თუ არა? ეს კითხვები მრავალი წელია აქტუალობას არ კარგავენ პოლიტიკურ სინამდვილეში. მთავარი მიზეზი კი არის ის, რომ რელიგიას ყველა ქვეყანაში გადამწყვეტი როლი ენიჭება საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაში და მისი ზემოქმედების ძალა საკმაოდ დიდია ადამიანთა ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროზე. სწორედ იქიდან გამომდინარე, რომ რელიგიას ასეთი დიდი ზეგავლენის მოხდენა შეეძლო ადამიანებზე, ხშირად ხდებოდა მათი გამოყენება პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად.

        მრავალ ქვეყანაში ძნელია გაარკვიო სად გადის ზღვარი რელიგიასა და პოლიტიკას შორის, ისინი ერთმანეთში არიან გადაჭაჭვულნი და ზოგიერთ ქვეყანაში სულიერი ლიდერი პოლიტიკური ლიდერის ფუნქციასაც  ითავსებს. ასეთი შემთხევვები ძირითადად ისლამურ ქვეყნებში ფიქსირდება.  ასეთივე სახელმწიფოს წარმოადგენდა თურქეთიც, რომელიც დღეს უკვე სეკულარულად ითვლება, მაგრამ რამდენად შეიძლება ითქვას, რომ ამ ქვეყანაში რელიგია უკანა პლანზეა გადასული  საკმაოდ სადავოა და ეს საკითხი  წინამდებარე ნაშრომში იქნება განხილული

ერთადერთი სეკულარული სახერლმწიფო ისლამური

საზოგადოებით

      მას შემდეგ რაც ხელისუფლების სათავეში ქემალ-ათა-თურქი მოვიდა, 1923 წელს   თურქეთი რესპუბლიკად  გამოცხადდა და დაიწყო ძირეული რეფორმების გატარება ქვეყნის სეკულარიზაციისათვის[1]. სეკულარიზმი ზოგადად გულისხმობს:

1.    რელიგიური ნორმების გარდაუვლად დაცვის ვალდებულების მოხსნას;

2.   პირად ცხოვრებაზე რელიგიური დოგმების შეზღუდვას;

3.  რელიგიური ორგანიზაციების გავლენის შემცირებას საერო ხელისუფლებაზე;[2]

სეკულარიზმით დაშვებულია ქვეყანაში სხვადასხვა რელიგიების არსებობა, უბრალოდ მათ დაკარგული აქვთ ყველანაირი პოლიტიკური გავლენა და ადამიანის პირად ცხოვრებაშიღა რჩებათ ადგილი. ეს არის ცივილიზებული ცხოვრების წესი, რომელიც დემოკრატიისა და სიტყვის თავისუფლების გვერდით რელიგიის თავისუფლებასაც გულისხმობს. მსგავსმა ცვლილებებმა თურქული საზოგადოების ერთ ნაწილში აღშფოთება გამოიწვია, ისლამის როლის ამგვარი დაკნინება მათთვის მიუღებელი იყო. სწორედ ამიტომ ქვეყანაში წლების მანძილზე ხდებოდა  სამხედრო გადატრიალებები, იქმნებოდა  რადიკალური ისლამისტური პარტიები[3], მაგრამ მიუხედავად ყველაფრისა საერთაშორისო საზოგადოების მიერ თურქული სეკულარიზმი სახელმწიფოს შენების წარმატებულ მოდელად  და იმის ნათელ დადასტურებად იყო მიჩნეული, თუ როგორ შეიძლება ისლამური საზოგადოების მქონე ქვეყანა მოდერნიზაციის გზას დაადგეს. 

 უმნიშვნელოვანესი  ცვლილებები ქვეყნის საგარეო პოლიტიკაში, პრიორიტეტების გადაფასება და  ისლამის როლის კვლავ წინა პლანზე წამოწევა შეიმჩნევა ქვეყნის პოლიტიკაში სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის (AKP)  მოსვლის შემდეგ[4]. ამ ცვლილებაში უდიდესი როლი ითამაშა ერდოღანის პირადი მრჩევლის და 2009 წლიდან თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის დავით-ოღლუს იდეებმა. ეს იდეები საფუძველს უდებს ნეოოტომანიზმს და აცხადებს, რომ თურქეთის მნიშვნელობა საერთაშორისო ურთიერთობებში მისი მდიდარი ისტორიისა და ხელსაყრელი მდგომარეობის დამსახურებაა. აკავშირებს რა ერთმანეთთან ბალკანეთს, ახლო აღმოსავლეთს და ცენტრალურ აზიას მას შეუძლია ითამაშოს აქტიური გეოპოლიტიკური როლი. ეს ახალი პოლიტიკური კურსი ხაზს უსვამს მრავალმხრივი კავშირების აუცილებლობას და ეფუძნება პრინციპს - ,,ყველაფერი, რაც ხდება თუნდაც ათასი კილომეტრის მოშორებით, გვაღელვებს ჩვენ“. ეს იმის ნიშანია რომ თურქეთს სურს იყოს ძირითადი მოთამაშე არა მხოლოდ რეგიონულ, არამედ გლობალურ დონეზე. დავით-ოღლუს აზრით მეზობლებთან ურთიერთობისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს ოტომანების იმპერიის წარსულს, რაც დღევანდელი ჰეგემონობის და რეგიონში მშვიდობისა და უსაფრთხოების წინაპირობად იქცევა.[5]

              

თურქეთის ახალი რელიგიური იდენტობა და საგარეო პოლიტიკა

           თურქეთის გააქტიურება საგარეო პოლიტიკაში და მისი როლის ზრდა დაიწყო ცივი ომის დამთავრების შემდეგ. თანამედროვე გლობალიზებულ სამყაროში სადაც იდეები ასეთი მნიშვნელოვანია და სახელმწიფო ასე კარგავს თავის გავლენას, თურქეთი საკუთრი პოზიციების განმტკიცებას ისეთი ზეეროვნული იდეური კავშირებით ცდილობს როგორიცაა  რელიგია- ისლამი  და კულტურა.

თურქეთის არჩევნებში სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის გამარჯვება არა მხოლოდ ეკონომიკური კრიზისის და არეულობის დამსახურება იყო, არამედ შიშისა, რომ ეროვნული იდენტურობა საერთოდ იკარგებოდა. მოხდა ხელახალი გააზრება  თურქული იდენტობისა, რომელსაც საუკუნეების მანძილზე სწორედ ისლამური ღირებულებები აყალიბებდა. ნათელი იყო, რომ ახალი პარტიის რელიგიური და იდეოლოგიური ხედვა დიდ გავლენას მოახდენდა საგარეო პოლიტიკაზე, რომ არაერთ ქმედებას საფუძვლად რელიგიური მოტივები დაედებოდა. რომ ამიერიდან ოფიციალური ანკარა აღარ შეიკავებდა თავს ახლო აღმოსავლეთის კონფლიქტებში ჩართვისაგან და გულგრილად აღარ შეხვდებოდა მოძმე მუსლიმების სისხლისღვრას. მსგავსი რიტორიკით თურქეთის ხელისუფლებამ მოიგო არამხოლოდ საკუთარი მოსახლეობის არამედ მუსლიმური სამყაროს ლიდერთა გულიც, მათ ღრმად სწამთ,  რომ  AKP პროისლამისტური პარტიაა.

ახლო აღმოსავლეთში თავის გაზრდილ როლთან ერთად (რაც კარგად მჟღავნდება თუნდაც მისი  გაზრდილი ჩართულობით ისლამური კონფერენციის ორგანიზაციაში) თურქეთი ცდილობს იტვირთოს დემოკრატიის მქადაგებლის გლობალური როლი[6]. ის მოუწოდებს ისლამურ ქვეყნებს დემოკრატიზაციისაკენ, ადამიანის (განსაკუთრებით კი ქალების) უფლებების დაცვისაკენ. როდესაც დასავლელ კრიტიკოსებს მიაჩნიათ რომ საგარეო პოლიტიკაში რელიგიის როლის ზრდა ხელს შეუშლის სეკულარიზმს, თურქეთი ამის საპირისპიროდ ამტკიცებს რომ საგარეო პოლიტიკური კურსის ასეთი ცვლილება რეგიონში საყოველთაოდ აღიარებული დასავლური ნორმების დამკვიდრების წინაპირობა იქნება, მოახდენს დემოკრატიის, ადამიანთა უფლებების, კანონის უზენასობის და საბაზრო ეკონომიკის პოპულარიზებას. თურქეთი ცდილობს ცივილიზაციათა შეჯახება მათი ერთმანეთთან დაახლოებით შეარბილოს, დასავლეთს აჩვენებს, რომ ისლამი აუცილებლად ტერორიზმთან და საფრთხესთან არ ასოცირებდა, აღმოსავლეთს კი იმას რომ დასავლეთი ისლამის მტერი არაა.[7]

მას შემდეგ რაც ერაყი ტერორიზმთან ბრძოლის მეორე სამიზნე გახდა და დადანაშაულებული იქნა მასობრივი განადგურების იარაღის ფლობაში, ნატო და აშშ ელოდნენ რომ თურქეთი დადგებოდა მათ გვერდით სადამ ჰუსეინის წინააღმდეგ ბრძოლაში, მაგრამ თურქეთის ეროვნულმა ასამბლეამ უარი განაცხადა ამ ოპერაციაში მონაწილეობაზე. ამ ფაქტს საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ორი თვალსაზრისით: 1)დადასტურდა რომ თურქეთი არ არის უბრალო მარიონეტი აშშ-ის ხელში: 2)ეს იყო თურქეთის საზოგადოებრივი აზრის გავლენა, რომელიც სასტიკი წინააღმდეგი იყო ერაყში ინტერვენციისა - მუსლიმი ხომ მუსლიმის წინააღმდეგ არ იბრძვის! 3)თურქეთმა მოიგო ასევე ევროპულ სახელმწიფოთა (განსაკუთრებით კი საფრანგეთისა და გერმანიის) გული, რომლებიც ეწინაარმდეგებოდნენ აშშ-ს და არ სურდათ ომის წარმოება ერაყში.[8]

 სირიასთან თურქეთის განსაკუთრებით კარგი დამოკიდებულება ჩამოყალიბდა 1998 წლის ადანის ხელშეკრულებით, ასე რომ ,,არანაირი პრობლემა მეზობლებთან“  მხოლოდ ერდოღანისა და დავით ოღლუს ლოზუნგები არ არის, ის ქემალისტების რიტორიკაშიც ხშირად გაისმოდა. როდესაც ლიბანში მომხდარ პოლიტიკურ კრიზისზე და პრემიერ-მინისტრის მკვლელობაზე პასუხისმგებლობა სირიას დააკისრეს, თურქეთი ყველანაირად იკავებდა თავს მისი დადანაშაულებისააგან. თუმცა არაბული გაზაფხულის დროს  ვეღარ აარიდა თავი ასადის რეჯიმის გაკრიტიკებას ანტისამთავრობო დემონსტრაციებისამი საშინელი მოპყრობის გამო. თუმცა საერთო რელიგია და იდენტურობა აუცილებლად არ წარმოადგენს გარანტს მშვიდობიანი ურთიერთობებისა, რასაც დღეისათვის ამ ორ ქვეყანას შორის გართულებული მდგომარეობაც  ადასტურებს.

თუ 1997 წელს ქემალისტებმა ისრაელთან დადეს  შეთანხმება სამხედრო სფეროში თანამშრომლობის შესახებ,   AKP-ის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ მკვეთრად შეიცვალა  დამოკიდებულება ისრაელის მიმართ. ოფიციალურმა ანკარამ დაიწყო თელავივის გაკრიტიკება და აპელირება  პალესტინელთა უფლებებზე. თურქეთი ცდილობდა ამ კონფლიქტში მედიატორის როლის შესრულებას და 2008 წლის სტამბოლის სამიტიც მეტნაკლებად წარმატებული ჩანდა, მაგრამ ისრაელის მიერ ღაზას სექტორში ჩატარებული სამხედრო ოპერაციების გამო (რომელიც აიძულებდა ჰამასს შეეწყვიტა ისრაელის სამხრეთ ქალაქების დაბომბვა) თურქეთმა მოლაპარაკებების ჩაშლა და მედიატორობაზე უარის თქმა ამჯობინა. მან ისრაელის ქმედებები კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულადაც კი შერაცხა. [9]

ისრაელთან ურთიერთობების გაუარესებას მოწმობდა ასევე შიმონ პერესისა და ერდოღანის დაპირისპირება მსოფლიო ეკეონომიკურ ფორუმზე, სადაც ახლო აღმოსავლეთის საკითხი განიხილებოდა. ისრაელის  პრეზიდენტის თქმით თურქეთიც აუცილებლად მიმართავდა სამხედრო ღონისძიებებს მისი უდიდესი ქალაქები რომ დაებომბათ. ერდოღანი კი მწვავე კრიტიკას განაგრძობდა ღაზას სექტორში სამოქალაქო მოსახლეობის დაღუპვის გამო და მან დემონსტრაციულად სხდომაც კი დატოვა. რაც ბევრმა წინასაარჩევნო პროპაგანდად აღიქვა. ფაქტი ერთია რომ მისი რეიტინგი თურქეთსში ერთიორად გაიზარდა.[10]

                                                 

                                                   დასკვნა

 თურქეთის მაგალითზე შეგვიძლია აშკარად დავინახოთ, რომ რელიგიური მოტივით განპირობებული ქმედებების ( მაგალითად ზემოთაღნიშნულ პალესტინელთა მიმართ გამოვლენილი სოლიდარობის, ერაყში ინტერვენციაზე უარის თმის და ა. შ.) უკან ხშირად სხვა ინტერესებიებიც დგას,  მაგრამ ერთი რამ ცხადია, ამგვარი პოლიტიკით თურქეთის ხელისუფლება ქვეყნის შიგნით სტაბილურობასა და პოპულარობას ინარჩუნებს, არაბულ სამყაროში კი ნდობას იბრუნებს, საკუთარ ჰეგემონობას  ახლო აღმოსავლეთში ლეგიტიმურ საფუძველს უქმნის და  უფრო ადვილად მისაღწევს ხდის.

        ბოლოს, დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ პოლიტიკისა და რელიგიის ურთიერთობის პრობლემა ისევე ძველია, როგორც თვითონ პოლიტიკა და რელიგია[11], ამიტომ მათი ურთიერთმიმართების შესახებ საკითხი საზოგადოების განვითარების კვალდაკვალ უნდა ვიკვლიოთ, რადგან რელიგიური წარმომადგენლები სათავეს ჯერ კიდევ პირველყოფილი თემური წყობილებიდან იღებს და დღევანდელ ერი-სახელმწიფოებშიც აქტიურად ვრცელდება. თუმცა შეუიარაღებელი თვალითაც კარგად ჩანს, რომ რელიგიებს აქვთ უაღრესად  დიდი როლი და საკმაო გავლენას ახდენენ მსოფლიო ქვეყნების პოლიტიკურ ცხოვრებაზე, ხოლო რას შეიძლება დავუკავშიროთ ეს, რელიგიებისა და მისი მსახურების ნდობის მაღალ ხარისხსა თუ პოლიტიკისა და პოლიტიკოსებისადმი უნდობლობას, მსჯელობის კიდევ სხვა თემაა.

რელიგიური ფაქტორები არ შემოიფარლება მხოლოდ პირდაპირი გავლენით გადაწყვეტილებების მიღებასა თუ საერთაშორისო მოვლენების განვითარებაზე: პარალელურად ისინი ახდენენ უფრო სტრუქტურირებულ გავლენას და ეს გავლენა მით უფრო მნიშვნელოვანია, რამდენადაც უფრო მყარია მათი ბუნება, ვიდრე ცვალებადი საზოგადოებრივი  აზრის რევოლუცია.

---

[1] Cemal Karakas, Turkey:Islam and Laicizm, Between the Interests,politics, and society (Frankfurt,Peace Research Institute, 2007) გვ. 6-8

[2] იქვე ,..., გვ.9

[3] იქვე ,..., გვ. 12-16

[4] Martina warning and Tuncey Kardas The Impact of Changing Islamic Identity on Turkey’s New Foreign Policy ( Turkey, Alternatives 2011) გვ.146

[5]  Martina warning and Tuncey Kardas The Impact of Changing Islamic Identity on Turkey’s New Foreign Policy ( Turkey, Alternatives 2011) გვ. 148

[6] იქვე ,..., გვ. 150-151

[7] Cemal Karakas, Turkey:Islam and Laicizm, Between the Interests,politics, and society (Frankfurt,Peace Research Institute, 2007) გვ. 12

[8]  Martina warning and Tuncey Kardas The Impact of Changing Islamic Identity on Turkey’s New Foreign Policy ( Turkey, Alternatives 2011) გვ. 153

[9]  იქვე ,..., 154

[10] იქვე ,..., 158

[11] ჟან-ფრანსუა მეიერი, რელიგიური საკითხები და საერთაშორისო ურთიერთობები: თეოპოლიტიკური მიდგომა, ელექტრონული ბიბლიოთეკა  http://lib.ge/book.php?author=648&book=5502 (ნანახია 27 იანვარი, 2013)