რელიგიების როლი საერთაშორისო ურთიერთობებში - რელიგიური ფაქტორების გავლენა ბიზანტიური დიპლომატიის არაეფექტურობაზე მისი რესტავრაციის პერიოდში

ავტორი:
დემნა ჯანელიძე

1) ისტორიული წინაპირობები.

2) დასავლეთ-აღმოსავლეთის ურთიერთთანხმობის მიღწევის მცდელობები.

5) შეჯამება - საგარეო პოლიტიკის მარცხი და მიზეზები.

1) 1054 წლის დიდმა სქიზმამ, რომელიც წარმოადგენდა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის საქრისტიანოს საბოლოო დანაწევრებას, გაამწვავა  ქრისტიანული სამყაროს დასავლეთ და აღმოსავლეთ პერიფერიებს შორის არსებული რელიგიულ-პოლიტიკური უთანხმოებები და საფუძველი ჩაუყარა ურთიერთქიშპს. მიუხედავად იმისა, რომ 1071 წელს  მანასკერტის დამანგრეველი ბრძოლის შემდეგ, 

სწორედ პაპის მოწოდებით დაწყებული  ჯვაროსნული ლაშქრობების შედეგად იმპერიამ ნაწილობრივ დაიბრუნა პირვანდელი ძალაუფლება და გავლენა, მის წინააღმდეგ წარმოებული მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის და ‘’ ფრანკოკრატიის’’ დამყარების შედეგად, ის უკიდურესად მიუახლოვდა დამხობას. ამ ლაშქრობამ გაამყარა დიდი სქიზმა და უკიდურესად გააღრმავა ორმხრივი სიძულვილი ბიზანტიელებსა და დასავლეთ ევროპელებს შორის. იმპერიის ფრაგმენტაცია რამდენიმე პოლიტიკურ ერთეულად ნიშნავდა მისი დიპლომატიური გავლენის საგრძნობლად შესუსტებასაც. (Shepard, 2008, 731-740)

1261 წელს კონსტანტინოპოლის აღება ითვლება ლათინთა იმპერიის არსებობის შეწყვეტად და ბიზანტიის აღდგენად, რომელიც თავისი წარსული დიდების აჩრდილსღა წარმოადგენდა.

2) კონსტანტინოპოლის დაბრუნების შემდეგ, ბიზანტიის საგარეო პოლიტიკის მთავარი საზრუნავს  დასავლური აგრესიის შიში წარმოადგენდა. ამის თავიდან ასაცილებლად გადაიდგა რამდენიმე დიპლომატიურად თითქოს მოქნილი და საზრიანი, მაგრამ საბოლოო ჯამში თითქმის ყოვლად უშედეგო ნაბიჯები. ბიზანტიის აღდგენილი იმპერიის პირველმა სუვერენმა მიხეილ პალეოლოგოსმა, იმისათვის რომ გამოეცალა მორალური საფუძველი  ნებისმიერი სახის აგრესიისათვის რაც კათოლიკური სამყაროდან იყო მომართული იმპერიის წინააღმდეგ, რომის პაპს გრეგორიუს X-ს  შესთავაზა კონსტანტინოპოლის ეკლესიის რომისადმი დაქვემდებარება. იმპერიასა და პაპის კურიას შორის წარმოებულ მოლაპარაკებათა საბოლოო შედეგი უნდა ყოფილიყო ეკლესიათა ერთობა. ამ ქმედებებით ბიზანტიის იმპერია ფორმალურად პაპის დაცვის ქვეშ ექცეოდა. ეს დიპლომატიურ-რელიგიური ავანტიურა გაგრძელდა და 1274 წელს, ლიონის მეორე კრებაზე ბიზანტიელთა დელეგაციამ, მათ შორის მიხეილის ელჩმა გეორგიოს აკროპოლიტემ, იმპერატორის სახელით წმინდა ეპარქიას მორჩილება აღუთქვა. (Shepard, 2008, 803-806) ლიონის კრებაზე მიღებული გადაწყვეტილებები ეკლესიათა გაერთანების გარდა, ახალი ანტითურქული ლიგის შექმნასაც ითვალისწინებდა. 1276 წელს,  აღდგომის მომდევნო დღეს იგეგმებოდა პაპსა და იმპერატორს შორის პირადი თათბირი, თუმცა ამავე წლის იანვარში პაპი მოულოდნელად გარდაიცვალა. (Vasiliev, 1937, 322-325)

 პრაგმატულობიდან გამომდინარე, ცბიერი ბერძნები სრულიადაც გამართლებულნი იყვნენ უაღრესად კრიზისულ პერიოდში მსგავსი რადიკალური ნაბიჯები გადაედგათ. საკუთარი თავის ''სქიზმატებად'' აღიარებამ მკაფიოდ აჩვენა, რომ ბიზანტიელთა ამაყი მმართველი ელიტა ყველა ხერხს მიმართავდა  სახელმწიფოს გადასარჩენად. თუმცა მიუხედავად მსხვერპლისა, ამ ქმედებამ პრობლემების მოგვარების ნაცვლად, კიდევ უფრო მეტი თავსატეხი გააჩინა. მმართველმა ფენამ ამ საქციელით გამოიწვია ძლიერი ანტაგონიზმი მათსა და უბრალო მოქალაქეებს შორის, რომლებიც კატეგორიულად უარყოფდნენ ასეთი ქმედების ლეგიტიმურობას და მაქსიმალურად ცდილობდნენ მის წინააღმდეგ გაელაშქრათ.  ეკლესიათა გაერთიანების პოლიტიკის გატარების სისრულეში მოსაყვანად მიხეილ VIII-ს დასჭირდა ქვეშევრდომთა მრავალრიცხოვანი ნაწილის შევიწროება ან დაპატიმრება. (Encyclopædia Britannica, 2012)

შედეგად, იმპერიამ  სათუო საგარეო პოლიტიკურ ინტერესებს შესწირა შიდაპოლიტიკური ინტერესები და შეიქმნა ახალი პრობლემა, რომელიც ფანატიკურად მორწმუნე მოსახლეობის პირობებში საკმაოდ ანგარიშგასაწევი იყო და პერიოდულად მადესტაბილიზირებელ როლს თამაშობდა იმპერიის დამხობამდე.

მოგვიანებით თავი იჩინა საგარეო პრობლემებმაც. უნარიან პოლიტიკოსს მიხეილ  VIII-ს  წინ აღუდგა შარლ I, ნეაპოლის მეფე, რომელიც არანაკლებ გამჭრიახ პიროვნებას წარმოადგენდა. თავის მხრივ, პაპი გრეგორიუს X  ნებაყოფლობით იმიტომ მიემხრო იმპერატორის ინიციატივას, რომ მას აშინებდა შარლ ანჟუელის ძალაუფლების ზრდა. პაპს აგრეთვე ჰქონდა საკლესიო მშვიდობის დამყარების და ამ კოოპერაციის შედეგად იერუსალიმის განთავისუფლების იმედი. მან შეძლო შარლის დარწმუნება, გადაედო სამხედრო ექსპედიცია ბიზანტიის წინააღმდეგ, რომელიც უკვე დაგეგმილი იყო და ამასობაში მიაღწია ერთიანობას მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან. (Setton, 1976, 77-92)

 სიტუაცია რადიკალურად შეიცვალა მას მერე, რაც ახალი რომის პაპმა, ფრანგმა მარტინ IV-მ, რომელიც სწორედ შარლის წყალობით გახდა პაპი და მასვე უპირობოდ ემხრობოდა, 1281 წელს მიხეილ პალეოლოგოსი განკვეთა. ნეაპოლის სამეფოს მმართველ შარლს ჰქონდა ამბიციები, რომ ‘’დაებრუნებინა’’ აღმოსავლეთ საქრისტიანო ლათინებისათვის, რომელზეც უარის თქმას ის აღარ აპირებდა. (Norwich, 2011) ამის გასამყარებლად, 1281 წელსვე გაფორმდა ხელშეკრულება, რომელიც  მოუწოდებდა კათოლიკური სამყაროს ქვეყნებს, კერძოდ კი ვენეციასა და სიცილიას ‘’რომის იმპერიის დაბრუნებისათვის, რომელიც პალეოლოგოსების ბატონობის ქვეშ იმყოფებოდა’’, რაც ბუნებრივია პაპის მხარდაჭერით სარგებლობდა. 1282 წელს სიცილიაში ატეხილ ომს შარლის ყურადღების დივერსია რომ არ მოეხდინა, წინააღმდეგ შემთხვევაში ის მართლაც სისრულეში მოიყვანდა საკუთარ გეგმას და სავარაუდოდ წარმატებულ სამხედრო კამპანიას მოაწყობდა კნინებადი იმპერიის წინააღმდეგ. (Vasiliev, 1935, 329)

მიუხედავად ამ შეთქმულების განუხორციელებლობისა, კათოლიკურ სამყაროში ბევრი იზიარებდა შარლის შეხედულებებს და ბიზანტიელებს უზურპატორებად მიიჩნევდნენ, რომელთაც ეკლესია შებღალეს, რომაული იდეალები გახრწნეს, საქრისტიანო კი გახლიჩეს.

 რომის შემდგომი პაპები ნაკლებად იყვნენ დარწმუნებულნი, რომ ეკლესიათა შორის ერთობის ინიციატივის იმპლემენტაცია რეალურად მოხდებოდა, ამიტომაც მიხეილის ეს მცდელობა, რომელიც პირად წამოწყებას უფრო წარმოადგენდა, ვიდრე სახელმწიფო ინტერესებს,  შეიძლება კრახად შეფასდეს. საბოლოო ჯამში,  მან ვერ მოახერხა ურთიერთობების გრძელვადიანი დათბობა დასავლეთთან, გამოიწვია შინაარეულობა და გარდაიცვალა საკუთარი სახელმწიფო ეკლესიის მიერ დაგმობილმა, კათოლიკურის მიერ განკვეთილმა, ბიზანტიელი ხალხის მიერ კი ერეტიკოსად და მოღალატედ შერაცხულმა. (Encyclopædia Britannica, 2012.)

მისმა ვაჟმა და მემკვიდრემ,  ანდრონიკოს II პალეოლოგოსმა, დაგმო მამისეული ხედვები და მოახდინა მისი საგარეო პოლიტიკის სრული რევიზია - დააბრუნა მართლმადიდებლობა 1282 წელს, 1283 წელს ჩატარებულმა სინოდმა კი დედამისს მოსთხოვა მეუღლის შეხედულებების წერილობითი სახის დაგმობის ხელმოწერა. ეს ყველაფერი ეკლესიათა ერთობის მომხრე სასულიერო პირთა ჟლეტით ფინალიზირდა. მიხეილ პალეოლოგოსის მცდელობები ამაო აღმოჩნდა და შანსები იმისა, რომ უახლოეს მომავალში რომის პაპებს მხარდაჭერა გაეწიათ ამ ინიციატივისათვის და რეალური მიზნებისთვის მიეღწიათ რადიკალურად შემცირდა. (Cameron, 2006, 53-54)

3)

ბიზანტიის საგარეო პოლიტიკის წარუმატებლობა მეცამეტე საუკუნის მიწურულისას შეიძლება რამდენიმე ფაქტორით აიხსნას. ძირითადი ატრიბუცია აუცილებლად ურთიერთმტრული დამოკიდებულების არსებობას უნდა მივანიჭოთ, რომელსაც მყარი რელიგიური საფუძველი ჰქონდა. დასავლეთთან შემრიგებლური ურთიერთობების წარმოების მცდელობები, რელიგიური დოგმებისა და პრინციპების დაახლოვების, უარყოფის ან თუნდაც კათოლიციზმის უპირატესობის ცნობის გზით, დიპლომატიური თვალსახედიდან ნამდვილად პრაგმატულ და პროგრესულ ნაბიჯს წარმოადგენდა, რომ არა ბერძენთა უკიდურესი სიძულვილი კათოლიციზმის და დასავლეთის მიმართ, რომელიც ამ მცდელობებს აბათილებდა. საგარეო პოლიტიკის წარმოება  მოსახლეობის აზრის გაუთვალისწინებლად წარმოადგენდა ამ წამოწყების საბედისწერო შეცდომას. ბიზანტიელებს ჯერ კიდევ მწარედ ახსოვდათ მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის, კონსტანტინოპოლის აღების და იმპერიის დანაწევრებისას ჯვაროსანთა მიერ გამოჩენილი უმოწყალება, ხოცვა-ჟლეტა და მათი რელიგიური სიწმინდეების, იდეალების უმძიმესი ფორმებით შეურაცხყოფა თუ შელახვა. ბიზანტიის იმპერიის ერთ-ერთ უმთავრეს საყრდენს ეკლესია წარმოადგენდა. რელიგია განუზომელი მნიშვნელობის მქონე იყო მისი საზოგადოებისათვის, რომლებიც მას გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად მშვიდობაზე თუ პოლიტიკურ სტაბილურობაზე მაღლა აყენებდნენ.

ეკლესიათა დაახლოების კრახს ხელს უწყობდა ბიზანტიელთა ანალოგიურად არცთუ სახარბიელო სახელი დასავლეთში,  ურთიერთქიშპი და ურთიერთზიზღი, რაც კვლავინდელი სიმძაფრით არსებობდა მრავალ კათოლიკური აღმსარებლობის მიმდევრის ცნობიერებაში. მართალია, არსებობდნენ ინდივიდები, რომელთაც სურდათ ამ პრობლემების გადაჭრა მშვიდობიანი ხერხებით(თუმცა როგორც წესი რაღაც ალტენატიული მიზნებიდან გამომდინარე) , მაგრამ ისინი იყვნენ ორი მტრული ბანაკის წევრები, რომელთა ძალაუფლება მათსავე მიმდევრებისა თუ ქვეშევრდომების მხარდაჭერას ეყრდნობოდა და  გარკვეულ სიტუაციებში მათ დომინანტურ როლს საძირკველს უთხრიდა.  ქვეშევრდომთა გადაწყვეტილებები და სიმპათია-ანტიპათიები კი თავის მხრივ ხშირად ბრმად გამომდინარეობდა რელიგიური მიკუთვნებულობიდან, რის შედეგად მათ ზემდგომთა წამოწყებები მათსავედ რჩებოდა, ყოველგვარი საყოველთაო აღიარების თუ მხარდაჭერის გარეშე.  ყოველი ახალი ფიგურის არენაზე გამოჩენა რადიკალურ ცვლილებებს მოასწავებდა, ამიტომ ეკლესიებს შორის შერიგების პოლიტიკამ განგრძობითი ხასიათი ვერ შეიძინა, რაც აგრეთვე გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა ამ ინიციატივის საბოლოო წარუმატებლობაში. პაპებისა და ზოგადად კათოლიკური სამყაროს ინტერესი ეკლესიათა გაერთიანებისადმი იყო თვითმიზანი, რომელიც ნაკლებად ითვალისწინებდა ხრწნადი ბიზანტიის დახმარებას. სავსებით ცხადია, რომ იმპერიასა და დასავლეთს შორის დაპირისპირებას არა მხოლოდ რელიგიური-დოგმატური ხასიათი, არამედ პოლიტიკური მახასიათებლებიც გააჩნდა, რომლებიც უმეტესწილად რელიგიურსაც კი გადაწონიდა საკუთარი მნიშვნელობით. პაპთა ლტოლვა უპირატესობისათვის და ძალაუფლებისკენ შესაძლოა რელიგიურად მიტივირებული, მაგრამ პოლიტიკური მიზანი იყო. ძალაუფლების გავრცობა პოლიტიკური მიზანს წარმოადგენს, რელიგიური გავლენის გავრცობისას რელიგია კი მხოლოდ საბაბს, თუმცა საკმაოდ ჭკვიანურს.